“Лукашенконың уақыты аяғына жетті”: белорус жазушысы ниеттестікке шақыруда

15-тамызда Прагадағы Клементиядан басталған Лукашенкоға қарсы демонстрация жетекшісі Макс Щур. Сурет (c): Филип Нубель, қолдануға рұқсат берілген.

Чех Республикасындағы саны жағынан ең аз болып табылатын диаспоралардың бірі болса да, олар өз Отандарындағы ішкі өзгерістердің болуын талап етуде маңызды рөл атқарды. Президент Александр Лукашенко алтыншы рет қатар өз орнына қайта сайлануға тырысқанда, Минскіде сайлау нәтижелерінің бұрмалануына қарсы наразылық шерулері лап ете қалды. Дәл осы уақытта олар чех саясаткерлерін қолдай отырып, ынтымақтастық ақцияларын өткізді және бұқаралық ақпарат құралдарының назарын барынша аударуға тырысты.

Беларусь мемлекетіндегі жалпы халық саны шамамен 10 миллион [ағылш] адамды құрайды, бұдан бөлек 2-3 миллион белорус, туыстары өз Отандарынан тысқары аймақтарда тұратындығын айтады. Тарих беттеріне көз жүгіртетін болсақ, белорустар өз елін негізінен діни және экономикалық мәселелерге байланысты тастап кетуге мәжбүр болған. Чехтар мен белорустар бір біріне бөтен адамдар емес: XVI ғасырда Прагада жазба белорус тілінің негізін қалаған Франциск Скорина [ағылш] атты ғалым, кітап бастырушы тұрған екен. Кейінірек 1917 ж. орыс революциясынан кейін белорус жазушылары мен көркем өнер шеберлері Чехословакияға қоныс тепкен екен. Қазіргі таңда Чех Республикасындағы белорус иммигранттарының басым бөлігі білім немесе экономикалық себептерге байланысты көшеді екен. 2013 жылдың шілдесінде чех билігі белорустарды ресми түрде 14 азшылық ұлттардың [чех] тізіміне енгізді – олар бұдан бұлай саяси өкілеттілікке, сонымен қатар, ерекше білім, мәдени және бұқаралық құқықтарға ие болды.

Макс Щур – осындай белорустардың бірі. Ақын, новеллашы, аудармашы, әдебиет қайраткері және эко-белсендінің Чех Республикасында тұрғанына жиырма жылдай болды. Қазір ол белорус тілінде де және чех тілінде де еңбектер жазуда, және 2016 жылы белорус тіліндегі үздік роман марапатына ие болып, сол үшін белорус әдебиетіндегі беделді “Гедройц” сыйлығына жеңіп алды. Оған қоса, ол белорус тіліндегі әдеби “Литраж” журналының негізін қалаушы, әрі редакторы болып табылады.

Щур, әсіресе, тамыздың 9-жұлдызы өткен президенттік сайлауға байланысты Прагадағы белорустардың бас көтеруіне білек сыбана кіріскен болатын. Ол чех астанасындағы бірнеше наразылық шеруін жеке өзі бастады, соның бірі, мысалы, қаланың тарихи орталығындағы Скоринаның ескерткіш тақтасынан бастау алған 15-тамыздағы демонстрациялар. Белорус диаспорасының белсенділігі және оның болашаққа деген көзқарасымен толықтай танысу үшін мен Щурмен әңгіме-дүкен құрдым. Интервью стилі мен ықшамдалған болуы керектігіне байланысты сәйкесінше өңделген.

15-тамыздағы Прагада өткен анти-Лукашенколық демонстрацияның қатысушылары. Сурет (c): Филип Нубель, қолдануға рұқсат берілген.

Филип Нубель (ФН): Беларусьта қазіргі таңда орын алып жатқан оқиғаларды қалай сипаттайсыз? Антилукашенкалық лозунгтардың көтерілуі бірінші рет орын алып отырған жоқ, алайда осы жолы не өзгеріс байқалады?

Max Ščur (MŠ): This time, it is a people’s uprising. The protest is peaceful, but it is so unanimous that you could use the revolutionary term “levée en masse”, in other words, a total mobilisation.

Макс Щур (МЩ): Бұл жолғы қозғалыстар жалпыұлтық реңкке ие болды. Шерулердің барлығы бейбіт түрде өтуде, алайда ондағы ауызбіршіліктің жоғарылығы соншалық, бұл жерде “levée en masse” революциялық терминін қолдану артық етпейді, яғни, адамдардың барлығының жаппай ат салысып жатыр.

ФН: Қорқыныш және үміт – осы екі сөзбен қазіргі Беларусь қоғамы көп жағдайда сипаттылып жатқандығы рас. Елде болған саяси бейжайлықтың кенет осылай өзгере шығуын қалай түсінсек болады? Сіздің пайымдауыңызша қоғам Лукашенкоға байланысты қақ екіге бөлінген бе, әлде бір жақ топтағы адамдар әлдеқайда басым ба?

MŠ: I think that Belarusian people, without even knowing it, act according to what the Chinese call the “wu wei” (無為) principle of non-action. According to Taoist philosophy, an action should be in harmony with the spirit of the time. When the spirit of the time changes, everybody knows it. In the same way, anyone knows when summer eventually becomes autumn: people just feel it, they know time for harvest has come. Trying to do something before the right time comes would be unfortunate. This was my case some 20 years ago, when I was young and wanted things to be different for everybody, while in fact caring but mostly about myself. In the end, I had to leave Belarus. Now everybody wants things to be different for everyone, and that makes a big difference. Belarusian society is not divided, because the issue is not about politics, but rights and the humane way of doing things.

МЩ: Менің ойымша, белорус халқы өздерінің қытайлықтар айтатын “у-вэй” (無為) [ағылш] принципі, яғни, әрекетсіздік принципімен ғұмыр кешкендігін білмейтін сияқты. Даостық философияда іс-әрекеттің уақыт рухымен үйлесімде болу керектігі жайлы айтылған. Уақыт рухы қандай да бір өзгеріске ұшыраса, барлығы да одан хабардар болады. Бұл жаздың соңы ақырында күзге айналатындығына ұқсайды: адамдардың ішкі түйсігі оларға егін оратын уақыттың келгендігін жеткізеді, олар сол уақыт келгендігін сезеді. Уақыты жетпей жатып, бір нәрсені жасауға ұмтылу сәтті нәтижемен аяқталатындығы екіталай. Бұл жағдай менің басымнан 20 жыл бұрын өткен оқиға іспеттес, жас, адамдардың барлығы үшін айналаны өзгерткім келген уақытта, мен шын мәнінде тек қара басымның қамын ғана ойлаған екенмін. Ақыры соңында Беларусьтан кетуге мәжбүр болдым. Қазір барлығы да барлығы үшін қоғамның өзгергендігін қалайды, ал бұл менің бастамамнан мүлде өзгеше. Белорусь ұлты бөлінді деп қарастыруға болмайды, себебі, біз саяси мүдделерді ортаға қойып отырған жоқпыз, ең негізгі мақсат құқық қорғалу мен айналаға адами қарым-қатынаспен қарау.

ФН: Сіз Беларусь және Чех тілінде жазатын қаламгерсіз, редактор, әрі аудармашы, сонымен қатар Беларусь әдебиет қайраткерісіз. Беларусь жазушыларының әлеуметтік рөлі бүгінгі күнде қандай?

MŠ: There are so many different characters… Writers in general do their best to be “intellectuals”, this is why they trust their intellect too much. Sometimes it misleads them and makes them choose wrong answers to simple questions. Which in turn often leads to disagreements. We all have different tastes and preferences, we all want to be “interesting”. But right now, all the Belarusian intellectuals are united and one with the Belarusian people. This may sound like an empty phrase from the Communist times, but it’s true. Only ideological fundamentalists, by which I mean nationalists, keep their distance from what’s going on, because they can’t recognise that they were wrong about their own people for all these years under Lukashenka's regime. All the others, where liberals, anarchists, avant-gardists or traditionalists, stay united.

The role of writers in the times to come will be that of peacemakers and interpreters; those who can understand and reconcile different parts of society: workers and businessmen, Belarusian and Russian speakers, and so on. I’m afraid that not many of them will be able to fulfil this role. I expect that their egoistic ambitions will prevail over the common needs of the people, because such is the nature of an “author” in the West. So, there will still be lots of disagreement and discussions in the future.

МЩ: Кейіпкерлер бұл жерде өте көп… Жазушылар “интеллектуал” болу үшін барлығын жасауда, сондықтан олар негізінен өз интеллектісіне иек артады. Кейде оларды алдап-сулап, қарапайым сұрақтарға бұрыс жауапты таңдатуға мәжбүрлейді. Ал бұндай жағдайлар дау-дамайға әкеп соқтыруы мүмкін. Әрқайсымымыз әртүрлі талғамға ие екендігіміз, тартымды болуға тырысатындығымыз жасырын емес. Бірақ дәл осы сәтте белорус интеллектуалдарының барлығы белорус халқымен бірікті. Бұл айтқаным коммунисттер заманынан қалған сөз сияқты естілсе де, алайда ол ақиқат. Тек идеологиялық фундаменталисттер, яғни, националисттер ғана жағдайға ат салыспауда, себебі өздерінің Лукашенконың режимі кезінде халқы жайлы қате ойда болғандығын мойындауға келгісі жоқ. Ал қалғандарының барлығы – либералдар болсын, анархист, авангардист не дәстүршілдер – бір ой төңірегінде біріккен күйі қалуда.

Қазір жазушылардың мақсаты – барлықтарын бітімгі келтіріп, аудармашы болу, қоғамның таңдаған жақтарын: жұмысшылар, бизнесмендер, белорустілділер мен орыстілділер және т.б. түсіну және қабылдау. Олардың көбісі бұл рөлді орындап шыға алмайтыныдығы үрей туғызады. Менің күтерім, олар өзімшіл, эгоисттік мақсаттарын халық қажеттілігінен алдыға қоюы, себебі батыс елдерінде “авторлар” қазір осындай бейнеге ие. Сондықтан да, болашақта әлі де болса көптеген пікірталастар мен келіспеушіліктер туындамақ.

ФН: Беларусьтың көптеген тұрғындары сіз секілді саяси және экономикалық себептерге байланысты шет елде өмір сүруде. Диаспора белгілі рөл ойнауы мүмкін бе? Және де чехтардың қоғамдық пікірі жайлы қандай пікірдесіз? Чехия президенті Беларусьтағы наразылық білдіргендерге қарсы күш қолдандығы жайлы ешнәрсе айтпағандығына қарамастан, чехтар ашық түрде қолдау көрсетіп жатыр ма? Әсіресе Минскіде ЕММЖ (ОМОН) қызметкерлерінің чех өндірісінің қаруларын қолданғандығын ескеретін болсақ?

MŠ: The diaspora does its best to help the people of Belarus. Some of us, myself included, feel quite ashamed that we can't be there in person. That makes us all the more committed to trying to help from abroad by appealing to the international community. Lukashenka has said that Belarusians living abroad are controlled by “puppet-masters”. But it is actually the other way round: in the last weeks and months, all of us, emigrants, have entirely changed our lives in response to what is going on in Belarus. It is the Belarusians in Belarus who are the masters of the situation, and we, the diaspora, are just their puppets. And I’m happy to be such a puppet. I was waiting for 20 years for this to happen, and I did everything I could, including through my literary work, to make it possible. So, I am a very happy puppet right now.

Yes, it is a pity, that some people abroad don’t understand the situation and even support Mr. Lukashenka. For me, this Mr. stands for “murderer,” not “mister”. But what can we do about it? There are few important players in the world today, and I’m glad that the European Union is one of them. It may not be the strongest player, but it is strong enough to make its voice heard. There’s no time to pay attention to the voices of “useful idiots” such as xenophobes, supporters of Russian President Vladimir Putin, conspiracy theorists and so on. Their time was Lukashenka’s time, and it will be over sooner than they think.

МЩ: Диаспора Беларусь халқына қол ұшын беру үшін қолынан келгенінің барлығын жасауда. Біздегілердің кейбіреулері, соның ішінде мен де, дәл сол жақта бола алмағандығызға қатты қынжыламыз. Бұның барлығы дүниежүзілік қауымдастақтың назарын аудартып, елімізге шет елден көмек беруге тырысуға одан әрі итермелейді. Лукашенко шет елдегі белорустарды біреу сырттан “қуыршақ” секілді басқарып жатқандығын айтқан болатын. Алайда ақиқат көзіне тура қарасақ, барлығы да керісінше: соңғы апталар мен айларда мына біз, эмигранттар, Беларусьта болып жатқан оқиғаларға жауап ретінде түгелдей өмірімізді өзгерттік. Дәл қазір жағдайды өз қолында ұстап отырғандар – Беларусьтағы белорустар, ал олардың қуыршағы мына біз, диаспорамыз. Және мен бұндай қуыршақ болғаныма ризамын. Бұл сәтті 20 жыл бойы күттім және осыны жүзеге асыру үшін, әдебиеттегі қызметім болсын қолымнан келгенінің барлығын жасадым. Сондықтан да, менен асқан бақытты қуыршақ жоқ шығар.

Иә, өзге елде тұратын кей азаматтар жағдайдың анық-қанығын түсінбей, тіптен Лукашенко мырзаны қолдайтындығы өкінішті. Бұл кісі мен үшін “мырза” да емес, “қанішер”. Бірақ қолдан келер не қайыр бар? Әлемде қазір біраз ғана маңызды ойыншыларды көре аламыз және Еуропалық Одақ сол ойыншылардың бірі екендігіне разымын. Бәлкім, арадағы ең қуаттылардың бірі де емес шығар, бірақ өз дегенін естіртуге оның шамасы әбден жетеді. Ксенофобтар, Ресей президенті Владимир Путиннің, конспирологиялық теорияның жақтастары және т.с.с. “пайдалы ақымақтардың” сөзіне құлақ асудың еш қажеті жоқ. Олар ойлаған уақыт Лукашенко уақыты болды, ал ол болса олар ойлағаннан да ерте аяқталмақ.

Пікірталасты бастау

Құрметті авторлар, кіру »

Нұсқаулық

  • Жазылған пікірлер модератормен тексеріледі. Пікіріңізді екі немесе одан да көп рет жіберудің қажеті жоқ, себебі бұл әрекетіңіз спам болып есептеледі.
  • Басқаларды құрметтеуді сұраймыз. Егер жазғаныңыз адамның жеке басына тіл тигізсе немесе дөрекі жазылса, сөздеріңіз жарияланбайды.